Rozdział 1

Gdy w skupieniu Manu siedział,
Wieszczowie się doń zbliżyli
I uczciwszy go najgodniej.
W te się słowa odezwali: [1]

Godzi ci się, o czcigodny,
Po kolei i dokładnie
O Zacności opowiedzieć
Wszystkich stanów i tych, którzy
Poza nimi się zrodzili. [2]

Boś ty, panie, jeden poznał
Ten porządek samoistny,
Cały, myślą nieobjęty,
Niezmierzony oraz jego
Sens, istotę i działanie. [3]

Jakoż on niezmiernie świetny
Tak przez wieszczów duszą wielkich
Zagadnięty, czcząc ich wszystkich,
W te się do nich ozwał słowa: [4]

Posłuchajcie, oto wszędy
To wszystko było ciemnością,
Niezgłębione i cech zbyte,
Nieobjęte, nie poznane,
Jakby we śnie pogrążone. [5]

Tedy Pan Nieprzejawiony
Stał się ciemność rozpraszając
I objawił mocarz twórczy
To, co wokół, poczynając
Od żywiołów podstawowych. [6]

Kto dla zmysłów niepojęty,
Nieuchwytny, nieprzejawion,
W kim się kryją wszystkie byty,
Kto przekracza wyobraźnię,
Ten sam właśnie się objawił. [7]

On stworzenia z ciała swego
Pragnąc wydać różnorodne,
Pomyślawszy, wody stworzył,
I nasienie swe w nich zawarł, [8]

Co się złotym jajem stało,
Blaskiem słońcu dorównując.
W nim to Brahma sam się zrodził,
Światów wszelkich boski Pradziad. [9]

Wód tym imię jest – „Istotne”
Bo te wody, czyli „nara”
To Istoty są synowie,
Pierwszym dla niej było domem
Więc dlatego zowią one
Wód mieszkańcem, Narajanem. [10][1]

Oto ta przyczyna sprawcza
Wieczna i nieobjawiona,
Jej naturą byt i niebyt.
Z niej Praczłowiek się narodził,
Świat go jako Brahmę sławi. [11][2]

W tamtym jaju Pan Czcigodny
Spędził cały rok okrągły
I sam mocą własnej myśli
Jajo owo przepołowił. [12]

Z tych dwóch części potem stworzy
Niebo, Ziemię i ten przestwór,
Który trwa pomiędzy nimi.
Dalej świata strony cztery
I wieczysty wód przybytek. [13][3]

Z siebie zaś On myśl wyłonił,
Co jest bytem i niebytem.
Z myśli znów świadomość siebie –
Tę osobę, co postrzega. [14]

Zatem wielką Jaźń i wszystko
Z trzech przymiotów zbudowane.
Potem zmysłów pięć kolejno,
Co wrażenia odbierają. [15]

Wreszcie szóstki tej drobiny
O energii niezmierzonej
Z cząsteczkami jaźni własnej
Wiążąc, życie dał stworzeniom. [16][4]

A ponieważ te cząsteczki
Kształtu jego się wspierają
Na tej szóstce, więc też ciałem
Zowią mądrzy ten kształt jego. [17]

Dalej żywioły z dziełami
Powstają i wiecznotrwała
Myśl, co z owych drobin
Wszystkie te stworzenia tworzy. [18]

A za sprawą cząstek kształtu
Tych praludzkich zasad siedmiu
O energii przeogromnej
Niezmienne się zmiennym staje. [19][5]

Ich to cechy od tych pierwszych
Te następne znów dziedziczą.
A zaś cech tych określenie
Od pozycji ich zależy. [20]

Na początku tedy Brahma
Wszystkim rożne dał imiona
I działanie rożne przydał
Oraz miejsca w zgodzie z Wędą. [21]

Ten sam Prabyt wydał zastęp
Bogów, stworzeń i gromadę
Zwiewną starszych bogów także,
Których duszą jest działanie,
I ofiarę wieczną stworzył. [22][6]

Dla ofiary tej spełnienia
Z Ognia, z Wiatru, z kręgu Słońca
On utoczył trójną, wieczną
Tę Modlitwę, której cechą
Ryć i jadźus oraz saman. [23][7]

Potem stworzył czas i czasu
Podzielenie, i planety,
Gwiazdozbiory, rzeki, morza,
Ziemię równą i pogórza. [24]

Pragnąc stworzyć te istoty,
Uczynił wszystko stworzenie,
Gniew w nim zawarł i ascezę,
Mowę, rozkosz, Miłowanie. [25]

Dla oceny czynów Zacność
On oddzielił od Niecności
I stworzeniom wszystkim przydał
Takie pary przeciwności
Jako szczęście i cierpienie. [26]

Z cząstek zmiennych tych żywiołów
Półdziesiątka tu wspomnianych
Świat powstaje krok za krokiem. [27]

Kogo stworzył ku jakiemu
Dziełu Prabyt na początku,
Ten się potem odradzając
Sam to dzieło za swe bierze. [28]

Śmiercionośność, nieszkodliwość,
Okrucieństwo i łagodność,
Zacność, Niecność, fałsz i prawda,
Które spośród nich, świat tworząc,
Brahma komu poprzydzielał,
Te weń same potem wchodzą. [29]

Jako pory roku same
W czas swojego przesilenia
W znaki swe się oblekają,
Tak stworzenia w dzieła swoje. [30]

A dla światów pomnażania
Stworzył Brahma z ust – bramina,
Z ramion kszatrję, a z ud wajśję,
Zaś ze swoich stop – śudrzyna. [31]

Potem rozdarł własne ciało
Na dwie części, w jednej mężem,
W drugiej żoną stał się Prabyt,
Wtedy on w niej począł Wiradź. [32][8]

Wiedzcie tedy, o najlepsi
Wśród braminów, że ten, kogo
Znów Praczłowiek Wiradź począł,
To ja jestem, wszechstworzyciel! [33]

***

[1] [10] Mamy tu do czynienia z typową ambiwalencją swoistej dialektyki indyjskiej. Absolut narodził się w wodach zwanych istotnymi, a to dlatego, że musiały istnieć, żeby się w nich mógł począć jego postrzegalny kształt. Są więc te same wody macierzą w stosunku do pierwszej Istoty i jednocześnie musiały być przez nią stworzone, a więc są jej synami.

[2] [11] Z drobiazgowej analizy wedyjskiego hymnu zatytułowanego Puruszasukta (RV. X.90), w którym termin „Purusza” pojawia się bodaj po raz pierwszy, a także z etymologii tego słowa zawartej w traktacie Yaski pt. Nirukta wynika, że najwłaściwszym jego polskim równoważnikiem jest termin „Osoba”. Osoba – „Najwyższa Zasada” (Supreme Principle), która przebywa (śajah lub szadah) w mieście (puri, pur) (Jaska, Nirukta I.13; II.3) To miasto oznacza kontekst materialny, czyli ciało ludzkie zwane również miastem o dziewięciu bramach (navadvarapura). To dlatego Purusza oznacza to, co przebywa w ciele, czyli osobę.

[3] [13] Osiem stron świata to cztery główne oraz cztery pośrednie.

[4] [15] Chodzi o pięć zmysłów oraz Jaźń. Według innych interpretacji o pięć zmysłów i świadomość siebie.

[5] [19] Siedem Osób to wedle niektórych interpretacji pięć żywiołów, Jaźń oraz myśl; według innych interpretacji pięć zmysłów, wielki pierwiastek oraz świadomość siebie. Olivelle (str. 239) słusznie odwołuje się do Rygwedy X.90, ale jego sugestia, że może chodzić o sześć elementów wymienionych w strofie 16. oraz samego Stwórcę, tylko w odniesieniu do Stwórcy wskazuje właściwy kierunek interpretacji, bowiem wszystkie siedem kształtów Osoby (Puruszy) ten hymn wymienia. Są to: Osoba, która jest tym wszystkim, dalej wszystkie stworzenia jako jedna z jej stóp, zaś wieczność w niebie jako jej trzy stopy. Dalej Duch (Virāj), który się począł z tej Osoby, i ponownie zrodzona z tego Ducha Osoba.

[6] [22] Zjednywalni to sadhjowie. Jest wysoce prawdopodobne, że ten termin w hymnie 90. dziesiątej mandali Rygwedy pt. Osoba, jest po prostu określeniem (necessitativum od √sādh) niebian (deva), których należy zjednywać poprzez obiaty składane w ogniu. W późniejszej mitologii uczyniono z tego określenia niezależne byty. W porównaniu z niebianami jest to niewielka, zwiewna grupa licząca dwunastu, a czasem siedemnastu „zjednywalnych”.

[7] [23] Słowo Wedy to brahman, hymn – to ryć, formuła liturgiczna – to jadźus oraz inkantacja – to saman.

[8] [32] Sanskrycki termin Virāj odpowiada hebrajskiem pojęciu Ruah, które z kolei w chrześcijaństwie zostało nazwane Duchem Świętym. Kontekst, w jakim w tej strofie ten termin się pojawia, uprawnia do użycia określenia Duch, choć oczywiście już bez przymiotnika „święty”.